Τοιχογραφία του Michelangelo στη Capella Sistina – Έργο Spiral Jetty του Robert Smithson

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο χώρος της τέχνης είναι ένας παράξενος και συνάμα συναρπαστικός κόσμος. Η ποικιλομορφία του και οι διαφορετικοί τρόποι έκφρασης των καλλιτεχνών, είναι αυτό που τον χαρακτηρίζει. Για να μπορέσουμε να αναλύσουμε αλλά και να κατανοήσουμε τα έργα τέχνης, όσο αυτό φυσικά είναι δυνατό, πρέπει να τα τοποθετούμε μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Μόνο τότε θα καταφέρουμε να καταλάβουμε τις επιδιώξεις του δημιουργού τους. Ο δημιουργός του κάθε έργου, ο καλλιτέχνης, είναι μέρος της ιστορικής και της κοινωνικής πραγματικότητας της εποχής του, επηρεάζεται από αυτήν, και δημιουργεί έργα που απευθύνονται στο κοινό της εκάστοτε κοινωνίας.
Στο κείμενο που ακολουθεί, θα αναλύσουμε δύο καλλιτεχνικά έργα, την τοιχογραφία του Michelangelo στη Capella Sistina, και το έργο Spiral Jetty του Robert Smithson.

CAPELLA SISTINA
Ο Μιχαήλ Άγγελος, έζησε από το 1475 έως το 1564, μέσα δηλαδή στους τρεις αιώνες της Ιταλικής Αναγέννησης (από το 1300 ως το 1600) και ήταν γιος υψηλού αξιωματούχου της φλωρεντικής δημοκρατίας (Πλάκα, 2004, 107). Η πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην Ευρώπη, ενίσχυσε την ανεξαρτησία και ευνόησε την οικονομική ανάπτυξη των πόλεων της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας (Πλάκα, 2004, 17). Η οικονομική ανάπτυξη στη Φλωρεντία, είχε αντίκτυπο και στην άνθηση των τεχνών. Οι καλλιτέχνες δεν είχαν ακαδημαϊκές σπουδές ή δεν είχαν ολοκληρώσει τις ακαδημαϊκές τους σπουδές και εργασιακά αντιμετωπίζονταν ως ωρομίσθιοι. Καθώς ο ρόλος των τεχνών γινόταν ολοένα και πιο ζωτικός οι αμοιβές των καλλιτεχνών, ωστόσο, άρχισαν σταδιακά να βελτιώνονται (Πλάκα, 2004, 108).
Ο Μιχαήλ Άγγελος υπήρξε ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας και φυσιοδίφης, μιας και η μελέτη του για το ανθρώπινο σώμα ήταν λεπτομερής. Άπειρα είναι τα σχέδιά του, τα σκίτσα του αλλά και η σημειώσεις του πάνω στο ανθρώπινο σώμα, που σκοπό είχαν την κατανόηση της εσωτερικής του νομοτέλειας (Λάββας, 2004, 116). Μελέτησε την ανατομία του ανθρώπινου σώματος, ανατέμνοντας πτώματα και σχεδίαζε από ζωντανά πρότυπα, ώσπου το σώμα έπαψε να έχει για αυτόν μυστικά. Αγωνίστηκε με τόση εμμονή να λύσει τα μυστήρια του, ώστε πολύ γρήγορα, καμία στάση του και καμία κίνησή του δεν παρουσίαζαν για αυτόν δυσκολίες. Ο Μιχαήλ Άγγελος τόλμησε στάσεις και οπτικές γωνίες που οι μεγάλοι καλλιτέχνες του Quattrocento θα δίσταζαν να εντάξουν στους πίνακές τους, μήπως τυχόν και δεν καταφέρουν να τις παραστήσουν πειστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το διασημότερο ζωγραφικό του έργο: οι συνθέσεις του στο παρεκκλήσιο Σιστίνα, μία μικρή εκκλησία στο Βατικανό, στη Ρώμη. Οι τοίχοι του παρεκκλησίου ήταν ζωγραφισμένοι από τον Μποττιτσέλλι, τον Γκιρλαντάιο και άλλους ξακουστούς ζωγράφους της προηγούμενης γενιάς (Gombrich, 2004, 307). Έτσι το έργο που ανατέθηκε από τον Πάπα στον Μιχαήλ Άγγελο, αφορούσε μόνο τον θόλο της εκκλησίας, γεγονός που τον έκανε να νιώθει δυσαρεστημένος.
Πρόκειται για μία γιγαντιαία πολύπλοκη και πρωτότυπη σύνθεση με τεράστιες τοιχογραφίες στην οροφή της εκκλησίας την οποία ο Μιχαήλ Άγγελος ολοκλήρωσε σε τέσσερα χρόνια, από το 1508 έως το 1512, όντας ξαπλωμένος ανάσκελα επάνω σε σκαλωσιές.
Στις αψίδες του θόλου, ανάμεσα στα πέντε παράθυρα της καθεμιάς από τις δύο πλευρές της αίθουσας παριστάνονται γιγαντιαίες μορφές προφητών της Παλαιάς Διαθήκες που προανάγγειλαν στους Εβραίους την έλευση του Μεσσία, εναλλάξ με τις Σίβυλλες, που σύμφωνα με μία παλιά παράδοση, προανήγγειλαν στους ειδωλολάτρες την έλευση του Μεσσία Χριστού. Άντρες και γυναίκες, σε υπερφυσικά μεγέθη, άπειρες παραλλαγές και ηλικίες, διαβάζουν, γράφουν, συζητούν ή είναι απορροφημένοι στις βαθιές σκέψεις τους (Λάββας, 2004, 116).
Ανάμεσα σε αυτό το πλήθος μορφών, η σύνθεση γίνεται ακόμη πιο ασφυκτική, μιας και προστίθενται σε αυτή γιρλάντες και ανάγλυφα με άλλες παραστάσεις και συνθέσεις αποτελούμενες από ένα εκθαμβωτικό καμβά μορφών, που άλλες μοιάζουν με αγάλματα και άλλες με ζωντανούς νέους υπερκόσμιας ομορφιάς. Στην οροφή και ανάμεσα σε αυτή την πανδαισία μορφών, ζωγράφισε μέσα από την δική του οπτική την Δημιουργία και την ιστορία του Νώε. Και αυτό είναι το κέντρο της σύνθεσης, το οποίο συμπληρώνεται από αψίδες, μέσα στις οποίες και κάτω από αυτές, ζωγράφισε άντρες και γυναίκες σε ατελείωτη σειρά και με μία ποικιλία απέραντη, τους προγόνους του Χριστού, όπως αυτοί απαριθμούνται στην Αγία Γραφή (Gombrich, 2004, 308).
Αποτελεί ένα μοναδικό πνευματικό και καλλιτεχνικό επίτευγμα, τόσο για την επινόηση της σύνθεσης, όσο και για την τελειότητα στην εκτέλεσή του, το οποίο συνέβαλε στο να δοθεί τελικά μία διαφορετική αντίληψη στην ανθρωπότητα για την δύναμη της μεγαλοφυΐας κάποιων καλλιτεχνών. Σε αυτό το μνημειώδες έργο, φαίνεται ξεκάθαρα η σπουδή χρόνων του Μιχαήλ Άγγελου πάνω στο ανθρώπινο σώμα. Οι γυμνές μορφές, αλλά και το ανθρώπινο κορμί που έχει αποτυπωθεί σε όλες στις στάσεις και από οποιαδήποτε οπτική γωνία, μαρτυρούν την ικανότητά του στον λεπτομερή σχεδιασμό των μορφών. Χαρακτηριστικό αυτού, οι είκοσι νέοι αθλητές, με θαυμάσια μυϊκή διάπλαση, που συστρέφονται προς όλες τις κατευθύνσεις, διατηρώντας πάντα τη χάρη τους (Gombrich, 2004, 310). Θα μπορούσαμε να πούμε πως στην αποτύπωση αυτών των μορφών, είναι ξεκάθαρη η επιρροή του από τη γλυπτική, που ο ίδιος ως γλύπτης είχε αναδημιουργήσει στην πορεία της καλλιτεχνικής του δημιουργίας.

SPIRAL JETTY
Ο Robert Smithson, γεννήθηκε το 1938 στο New Jersey και έφυγε από τη ζωή το 1973, σε αεροπορικό δυστύχημα, καθώς κατόπτευε μία περιοχή του Τέξας που τον ενδιέφερε. Υπήρξε μία από τις ηγετικές φυσιογνωμίες της αμερικανικής πρωτοπορίας (Χαραλαμπίδης, 1995, 113).
Ήταν πολύπλευρος καλλιτέχνης, μιας και τα ενδιαφέροντά του επεκτείνονταν και στα ταξίδια, τη χαρτογραφία, τη γεωλογία, τα αρχιτεκτονικά ερείπια, την προϊστορία, τη φιλοσοφία, την επιστημονική φαντασία αλλά και την γλωσσική σπείρα, μέσω του έργου του. Ο μεταπολεμικός αφηρημένος εξπρεσιονισμός, επηρέασε τον Smithson, ενώ οι πρώτοι του πίνακες, τα σχέδια και τα γλυπτά του, έγιναν μεταξύ του 1961 και 1963, και ήταν γεμάτα από αναφορές στη θρησκευτική ποίηση, τη λαϊκή κουλτούρα και την επιστημονική φαντασία. Τα πιο «ώριμα» έργα του είναι επηρεασμένα από τον μινιμαλισμό (holtsmithsonfoundation.org/biography-robert-smithson).
Ο Smithson όμως έγινε περισσότερο γνωστός από τα χωματουργικά του έργα. Το σημαντικότερο από αυτά τα έργα του, ονομάζεται Spiral Jetty, τυπικό δείγμα και ίσως το πιο επιβλητικό έργο της αναδυόμενης τότε Land Art. Είναι ένας γιγάντιος ελικοειδής κυματοθραύστης, στην Great Salt Lake στη Γιούτα των ΗΠΑ.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα όπου και έζησε ο Σμίθσον, οι καλλιτέχνες αναζητούσαν συνεχώς νέους τρόπους έκφρασης του καλλιτεχνικού τους έργου, τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς το περιεχόμενο του. Έτσι πολλοί από αυτούς, ανάμεσά τους και ο Robert Smithson, δημιούργησαν μέσα σε μία νέα μορφή έκφρασης, τη γλυπτική τέχνη που λαμβάνει χώρα σε ένα εκτεταμένο και διευρυμένο πεδίο. Ο Robert Smithson, όπως και άλλοι σύγχρονοί του, θεωρούσαν πως ο χώρος μίας γκαλερί ή ενός μουσείου, ήταν αρκετά περιοστικός ώστε να εκφραστούν με τα έργα τους. Η δική τους γλυπτική του χώρου, ερχόταν σε αντιδιαστολή με τη σταθερή γλυπτική των αμετακίνητων έργων σε χώρους τέχνης.
Η τέχνη της γης ή αλλιώς η τέχνη του περιβάλλοντος, η Land Art, χρησιμοποιεί τις πρώτες ύλες και τα υλικά των συγκεκριμένων τόπων, συνήθως χωρίς άλλες επεμβάσεις και επεξεργασίες από τον καλλιτέχνη, ο οποίος απλά κάνει παρεμβάσεις και μετακινήσεις, έτσι ώστε να δημιουργήσει το έργο του και να του δώσει μορφή.
Το Spiral Jetty, ο σπυροειδής κυματοθραύστης, είναι φτιαγμένος μέσα στο νερό της αλμυρής λίμνης της Γιούτα με υλικά της περιοχής, πηλό, κρυστάλλους άλατος και βράχια, συνολικού βάρους 6.650 τόνων, που για να μεταφερθούν χρειάστηκε εργάτες να απασχοληθούν επί 625 ώρες και φορτηγά επί 292 ώρες. Το συνολικό του μήκος ήταν 457,2 μέτρα και το πλάτος του 4,6 μέτρα. Το γλυπτό εκκινεί από τη στεριά και μπαίνει μέσα στη λίμνη.
Το έργο του είναι εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες και παραδομένο στην αλμύρα της λίμνης και το νερό που το σκέπαζε κάποιες εποχές του χρόνου. Ήδη 2 χρόνια μετά την κατασκευή του, δηλαδή από το 1972 και έπειτα, άρχισε να αλλοιώνεται, χάθηκε κάτω από τη λίμνη, αφού πρώτα, λόγω των μικροοργανισμών, είχε αποκτήσει μία κοκκινωπή απόχρωση σαν αίμα, με αποτέλεσμα η σημερινή του μορφή να είναι αρκετά διαφορετική από την αρχική. Χαρακτηριστικό του έργου του Smithson είναι πως ο θεατής για να απολαύσει το έργο σε όλη την έκτασή του, πρέπει να το δει από κάποιο ύψος. Μόνο τότε και μόνο κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις
Η σπείρα για τον Smithson, έχει μακροκοσμικό περιεχόμενο. Συμβολίζει και αποδίδει σχηματικά, την κίνηση του σύμπαντος, του ήλιου και του νεφελώματος από τους άλλους μικρότερους ήλιους που τον περιβάλλουν, της τροχιάς της σελήνης (Χαραλαμπίδης, 1995, 114). Η σπείρα είχε αποτελέσει από τον 17ο έως τον 20ο αιώνα, από τους καλλιτέχνες και τους αρχιτέκτονες ως μοτίβο έκφρασης, και από τότε μέχρι τις μέρες μας έχει χρησιμοποιηθεί σε όλο το φάσμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Ο Smithson, στην σχετική ταινία διάρκειας 35 λεπτών που γύρισε, εξηγεί τη φιλοσοφία του και τον τρόπο εργασίας του. Προσεγγίζει το έργο του από διαφορετικέ οπτικές γωνίες, δείχνοντάς μας έτσι την πρόθεσή του να αποδώσει επιπρόσθετα μέσα από τη διαδρομή στο χρόνο και την έννοια της αναλογίας ανάμεσα στο μικρόκοσμο και το μακρόκοσμο. Τα πλάνα από το ελικόπτερο που τράβηξε ο Smithson, ταυτίζουν τη σπείρα με εκείνη που έδωσε προέλευση στο σύμπαν, με το χρώμα και τις αντανακλάσεις των νερών να δίνουν την αίσθηση του ουρανού και να παραβάλλουν το έργο του σπείρα με γαλαξία.

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΚΟΣΜΩΝ
Τόσο η Capella Sistina, όσο και το Spiral Jetty, είναι δύο έργα επιβλητικά και εντυπωσιακά ως προς τη μορφή τους αλλά και αναφορικά με τις διαστάσεις τους. Ο θεατής που θα επισκεφτεί τη Capella Sistina, θα μπορέσει να σταθεί μπροστά στο έργο και να το θαυμάσει σε όλο του το μεγαλείο. Η απόσταση του θεατή από την οροφή, κάνει την παρατήρησή του επιβλητική όσο και καθηλωτική. Από την άλλη πλευρά, ο επισκέπτης του Spiral Jetty, ακόμη και αν αποφασίσει να περπατήσει επάνω στο έργο για περίπου 450 μέτρα, δεν θα καταφέρει να έχει ολοκληρωμένη άποψη για το έργο. Μόνο κάποιος που θα καταφέρει να το δει από ύψος, γεγονός μάλλον δύσκολο για την πλειονότητα των θεατών, θα μπορέσει να έχει σφαιρική αντίληψη. Βέβαια, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε πως ο θεατής γίνεται μέρος του έργου, αφού μπορεί να το αγγίξει, ακόμη και να αλληλεπιδράσει με αυτό.
Τα δύο έργα δημιουργήθηκαν σε δύο διαφορετικές εποχές, που απέχουν μεταξύ τους σχεδόν 4,5 αιώνες. Η Capella Sistina δημιουργήθηκε το 1512, ενώ το Spiral Jetty to 1970. Το έργο του Μιχαήλ Άγγελου έχουμε τη δυνατότητα ακόμη να το επισκεπτόμαστε και να παραμένει σχεδόν αναλλοίωτο από τον χρόνο, ενώ το έργο του Σμίθσον έχει πεπερασμένη ζωή και ήδη έχει υποστεί μεγάλες αλλοιώσεις ως προς την μορφή του από τις καιρικές συνθήκες.
Η θεματολογία των δύο έργων είναι κοινή. Έχουν να κάνουν με τη δημιουργία του κόσμου και του σύμπαντος. Βλέπουμε όμως ότι το ίδιο θέμα είναι τελείως διαφορετικά αποδομένο από τους δύο καλλιτέχνες. Ο Μιχαήλ Άγγελος δημιούργησε έναν πλούτο μορφών και μία παραφορτωμένη σύνθεση από διακοσμητικά στοιχεία, ενώ ο Robert Smithson, χρησιμοποίησε τα υλικά της γης που υπήρχαν στην περιοχή, ουσιαστικά τα τοποθέτησε σε άλλο σημείο και με άλλη διάταξη, δημιουργώντας έτσι μία λιτή σύνθεση, που δημιουργούσε ένα σώμα με το περιβάλλον. Εξερευνώντας τα εννοιολογικά και φυσικά όρια του τοπίου, ο Smithson έθεσε ερωτήματα σχετικά με τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο.
Μία από τις βασικές διαφορές των δύο καλλιτεχνών, είναι πως για τη δημιουργία του Spiral Jetty, o Robert Smithson χρειάστηκε μόνο λίγες ημέρες για την υλοποίησή του, ενώ ο Michelangelo χρειάστηκε τέσσερα ολόκληρα χρόνια σκληρής δουλειάς για να καταφέρει να φέρει εις πέρας το έργο της Capella Sistina.
Θα πρέπει ακόμη να αναφέρουμε πως o Michelangelo δούλεψε ο ίδιος επί τέσσερα ολόκληρα χρόνια πάνω στις σκαλωσιές της παπικής εκκλησίας, καταβάλλοντας υπεράνθρωπη σωματική προσπάθεια. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά που γίνεται στον Gombrich, πως ο Μιχαήλ Άγγελος είχε συνηθίσει τόσο πολύ σε αυτή την άβολη στάση, που ακόμη και όταν έπαιρνε ένα γράμμα, το κρατούσε πάνω από το κεφάλι του και έγερνε προς τα πίσω για να το διαβάσει. Από την άλλη πλευρά, ο Robert Smithson, εμπνεύστηκε, σχεδίασε και οργάνωσε την δημιουργία του έργου του. Είχε την εποπτεία του έργου αλλά και των παραμικρών εργασιών που γίνονταν σε αυτό, ώστε να γίνει πιστό αντίγραφο όλων όσων είχε σχεδιάσει στα χαρτιά του, αλλά δεν χρειάστηκε να καταβάλλει ο ίδιος επίπονη σωματική εργασία.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Και τα δύο έργα, αποτέλεσαν σημεία αναφοράς για την τέχνη της εποχής τους. Η σύγκριση δύο τόσο διαφορετικών έργων, μόνο θετικά αποτελέσματα μπορεί να έχει, γιατί μας φανερώνει τη δύναμη της τέχνης να εκφραστεί μέσα από τόσο ετερογενή εκφραστικά στοιχεία.
Ο Michelangelo αλλά και ο Smithson υπήρξαν και οι δύο πολύπλευροι καλλιτέχνες που δεν δίστασαν να εκφραστούν μέσα από έργα τόσο μεγάλων διαστάσεων. Η εκτίμηση που απολαμβάνει το όνομα του Μιχαήλ Άγγελου τόσο στην ιστορία όσο και τη θεωρία της τέχνης με λίγα ονόματα μπορεί να συγκριθεί. Μεγάλη επίσης είναι και η παρακαταθήκη αλλά και το συγγραφικό έργο και τα κείμενα που άφησε ο Robert Smithson γύρω από τη σύγχρονη τέχνη και τη φιλοσοφία της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ

ΒΙΒΛΙΑ
1. Χαραλαμπίδης, Α., 1995. Η τέχνη του 20ου αιώνα – Τόμος ΙΙΙ – Η μεταπολεμική περίοδος. Θεσσαλονίκη: University Studio Press
2. Λάββας, Γ., 2004. Ιστορία της τέχνης ΓΤΠ50. Πάτρα: ΕΑΠ
3. Gombrich, E.H., 2004. Το χρονικό της τέχνης. Πάτρα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
4. Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, 2004. Ιταλική Αναγέννηση, Τέχνη και Κοινωνία – Τέχνη και Αρχαιότητα. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ
1. https://holtsmithsonfoundation.org